Tüm işyeri çalışanları, bazı ergonomik risk faktörlerine maruz kalmaktadır. Bu risk faktörleri sektöre göre ciddi farklılıklar gösterse de işyerinde ergonomik risk faktörleri önemini her geçen gün daha fazla belli ediyor. Hâl böyle olunca ergonomik risk faktörleri, üzerinde çalışmalar yapılan büyük bir alana dönüştü. Akademik çalışmalardan, işyeri verimlilik artırma çalışmalarına kadar pek çok alanda ergonomik tedbirler gündeme gelmektedir. Tüm yönleri ile bu risk faktörleri ve değerlendirmeler konu içerisinde detaylıca izah edilecek.
Ergonomik riskler kısmına geçmeden önce “ergonomi nedir?” sorusunun yanıtını verelim: Ergonomi; insanın fizikî, biyolojik ve psikolojik yatkınlıklarını dikkate alarak uyumluluğu gözetmektir. Bu uyumluluğu gözetmek üzerine çalışan bilime de ergonomi denilmektedir. Zaten kelime manası olarak da “işbilimi” manasına gelmektedir.
İçindekiler
Ergonomik Risk Nedir?
Ergonomik risk, çalışma alanının olduğu her yerde çalışanların bazı faktörlere bağlı olarak zarar görme riskidir. Çalışanın görebileceği bu zarar, işyerinin çalışma şartlarına göre farklılık göstermektedir.
Eğer işletme veya işyeri gerekli ergonomi tedbirlerini almazsa, ergonomik risk faktörleri ile karşı karşıya demektir. Bu da çalışanların sağlığının, konforunun veya can güvenliğinin olumsuz etkilenmesi demektir. Bu durumların her biri tek tek olabileceği gibi hepsi birden de meydana gelebilir. Çalışanlar bu durum karşısında hem ruhsal olarak hem de fiziksel olarak işten ve işyerinden uzaklaşırlar.
İşyerinin devamlılığı ve çalışanların motivasyonu genel hatlarıyla ergonomik risklere bağlıdır. Örneğin iş güvenliğinde ergonomik riskler göz önüne alınırsa; yaralanma, sakatlanma ve hastalanma gibi durumlar minimum düzeye inmektedir. Daha basit bir örnek vermek gerekirse: Bir ofisin çalışanlara ait koltuklarının rahat olmaması bile ergonomik riskler grubundadır. Rahatsız koltuklar, ofis çalışanlarını hem kısa vadede hem uzun vadede yormakta hatta hasta etmektedir.
Bu yönleriyle “ergonomik risk nedir” sorusunun yanıtı, çalışanların çalışma şartlarındaki güvenlik, konfor ve sağlığını tehdit eden unsurlardır.
Ergonomik Risk Faktörleri Nelerdir?
Çalışma alanlarının çeşitliliği ve iş yükü farklılıkları nedeniyle ergonomik risk faktörleri epey geniş bir çerçevede değerlendirilmektedir. Dünyada ve ülkemizde ergonomik risk faktörleri üzerine yoğun çalışmalar yürütülmektedir. Ülkemizde 2020 yılının son ayında yayınlanan bir literatür taramasında ergonomik risk faktörlerinin sınıflandırılması detaylı olarak yapılmıştı. Bu sınıflandırmada risk faktörleri 6 ana başlıkta incelendi.
Ergonomik risk faktörleri nelerdir sorusunun yanıtı için ilk olarak bu 6 ana başlıktan bahsedilmelidir:
- Fiziksel faktörler
- Bilişsel faktörler
- Çevresel faktörler
- Kişisel faktörler
- Örgütsel faktörler
- Psikososyal faktörler
Bu 6 ana başlık çok genel ifadeler olduğundan dolayı pek bir şey ifade etmiyor. O yüzden her birini kısaca detaylandıracağız:
- Fiziksel faktörler: Uygunsuz duruş, malzeme kullanımı, tekrarlayan hareketler, iş yeri düzeni, statik duruş. Kuvvet, sıkışma, aşırı güç, temas gerilmeleri, uzun süre ayakta kalma, uzun süre oturarak çalışma. İyileşme süresi, güvenlik ve sağlık.
- Bilişsel faktörler: Zihinsel iş yükü, yetenekli performans, karar verme, insan güvenilirliği, iş stresi ve eğitim, insan-bilgisayar etkileşimi.
- Örgütsel faktörler: İletişim, çalışma tasarımı, çalışma süresi, kaynak yönetimi ve sürelerinin tasarımı. Ekip, işbirlikçi yahut toplu çalışma, kalite yönetimi, sanal organizasyonlar, iş rotasyonu, monoton çalışma, yetersiz iş molaları.
- Çevresel faktörler: Gürültü, termal konfor, aydınlatma, titreşim, kimyasallar. Duyusal risk, renk, radyasyon, tozlar.
- Kişisel faktörler: Beden kitle endeksi, yaş, sigara içme, cinsiyet, solaklık. Vitamin B6 eksikliği, diyabet, gebelik, yorgunluk.
- Psikososyal faktörler: Yüksek mesleki beklenti, iş stresi, iş memnuniyetsizliği. Yetersiz yönetim, sosyal destek, tazminat, ücret.
Bahsi geçen tüm durumlar ergonomik risk faktörleri sınıflandırmasında yer almaktadır.
Ergonomik Risk Değerlendirmesi
Ergonomik risk değerlendirmesi, bir işyerinin yukarıda da bahsedilmiş olan ergonomik risk faktörlerine karşı tedbirli olması demektir. Küçük, büyük her işyeri için aynı durum geçerlidir. Çünkü ergonomik risk değerlendirmesi yapılmadığında iş yeri tehdit altındadır.
İş güvenliği uzmanları tarafından yapılan ergonomik risk değerlendirmesi sonucunda pek çok noktada ciddi iyileştirmeler yapılmaktadır. Bu iyileştirmelerin bazıları ciddi sorunları, bazıları ise daha basit sorunları kapsamaktadır. Fakat ergonomik etkinlikler, ciddi veya basit olarak ayrım yapmadan tüm sorunları çözmeye odaklı bir şekilde çalışmaktadır. Böylece hedeflenen şeye; yani çalışanların konfor, güvenlik ve sağlık ihtiyacına tam bir karşılık verilmiş olur. Çalışanların verimliliği artar, mutlu iş yeri mutlu müşteriler getirir.
Ergonomik Risk Değerlendirmesi Nedir?
İşyerinin; çalışan, ekipman, çalışma alanı ve çalışma alanı çevresi uyumluluğu alanındaki risklerin kontrol edilmesine ergonomik risk faktörleri değerlendirmesi denilmektedir. Bu değerlendirmede, işyeri tüm yönleriyle incelenmektedir. Eğer insan gücü gerektiren bir iş koluysa çalışanların doğru şekilde taşıma yapıp yapmadığı, uygun kıyafetler giyip giymediği kontrol edilmektedir. Başka bir örnek verecek olursak, el işçiliği gerektiren ağır bir işte, çalışanların çıplak elle çalışması bir risk faktörüdür. Ergonomik olarak bu çalışanın doğru eldiveni kullanıyor olması gerekmektedir. Bu ergonomik değerlendirmeye uyulmadığında ortaya pek çok sorun çıkabilmektedir. Nitekim yukarıda ergonomik risk faktörlerini tek tek açıklamıştık.
Ergonomik Risk Değerlendirme Yöntemleri Nelerdir?
Oldukça geniş kapsamlı bir değerlendirme yöntemleri listesi bulunmaktadır. Bu listenin başlıca 5 ana başlığı bulunmakta. Bu 5 ana başlığı biraz da detayları ile incelemeniz için aşağıda sıraladık:
- REBA: Rapid Upper Limb Assesment’in kısaltmasıdır. Türkçeye Hızlı Üst Uzuv Değerlendirmesi olarak tercüme edilmektedir. İş aktivitelerinin değerlendirilmesi için kullanılan bir tekniktir. Ergonomik işyeri değerlendirmelerindeki kaydedilmiş postürler ile ilişkilidir. Kas ve iskelet hasar risklerine odaklanmaktadır. REBA yöntemi ile en ağır işlerden biri olan ormancılık faaliyetleri de değerlendirilmiş ve risk faktörleri incelenebilmiştir. Bu yöntem ile vücut duruş kombinasyonlarının her birine bakılarak belirli bir gruplama ve skorlama yapılmaktadır. Bu gruplama ve skorlama işleminden sonra doğru bir değerlendirme ortaya çıkacaktır.
- OWAS Metodu: Ovako Working Posture Analyzing System’in kısaltmasıdır. Ergonomik risk faktörleri OWAS metodu ile ortaya çıkarılmaktadır. Türkçeye Ovako çalışma duruşları analiz sistemi olarak tercüme edilmiştir. Gözleme dayalı bir çalışma duruş analiz sistemi OWAS’tır. OWAS metodunda izleme ve gözlem neticesinde elde edilen veriler istenen şekilde kodlanmaktadır. Bu kodlamalar, yüklenme ve zorlanma seviyelerine göre farklı kategorilerde sınıflandırılırlar. Zorlanma ya da yüklenme sonucunda ortaya çıkan uygunsuz duruş şekilleri belirlenmekte, bu duruşlara sebep olan etmenleri iyileştirme ve geliştirme yolunda çalışma yürütülmektedir. Ergonomik risk değerlendirme yöntemlerinden OWAS metodu da bazı kodlamalara ve tehlike seviyelerine sahiptir.
- QEC: Quick Exposure Check’in kısaltmasıdır. Türkçeye Hızlı Maruziyet Değerlendirme Yöntemi olarak tercüme edilmiştir. Ergonomik risk faktörleri değerlendirilmesi adına kullanılmaktadır. Risklere maruziyetin yanı sıra verimliliği analiz etmek için de QEC yöntemi kullanılmaktadır. Pek çok çalışma alanında uygulanmıştır. Yapılan bir çalışmada otomobil endüstrisi çalışanları QEC ile gözlemlenmiştir. İşçilerin değerlendirilmesi; algılarını kullanmaları, bedensel açıdan vücudun bazı bölgelerine yüklenme ve çalışma hızının strese olan etkileri gibi durumları kapsamaktadır. Kapsamlı bir risk değerlendirme yöntemi olarak çözüm yollarını ortaya çıkarmayı kolaylaştırmaktadır.
Diğer Ergonomik Risk Değerlendirme Yöntemleri
Ergonomik risk değerlendirme yöntemleri toplamda 5’e ayrılsa da REBA, OWAS ve QEC aşağıda verilen diğer iki yönteme kıyasla daha çok kullanılmaktadır. Aşağıda PLIBEL ve MANTRA yöntemleri açıklanacak.
- PLIBEL: Plan for Identifiering av Belastnings’in kısaltmasıdır. Bu yöntem; garip iş duruşları, iş hareketleri, araç tasarımı ve işyerinin vücut bölgeleri üzerindeki etkiyi kontrol eden bir yöntemdir. Standartlara uygun pratik bir yöntemdir. 1986 yılında hazırlandığı günden bu yana aktif olarak kullanılan yöntem, bazı geliştirmelere ve ilavelere maruz kalmıştır. Genel anlamda gözlem ön plandadır.
- MANTRA: Manuel Tasks Risk Assessment Tool’un kısaltmasıdır. Türkçeye Elle Yapılan Görevler için Risk Değerlendirmesi olarak tercüme edilmiştir. Mantra yöntemi, çalışanların günlük işyeri zamanını ve çalışırken aralıksız çalıştığı süreleri ele almaktadır. Bu veriler ile çevrim zamanı, kuvvet, hız, uygunsuzluk ve titreşim etmenleri değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme sonucunda insan vücudunun 4 bölgesi ve çalışmanın 5 özelliği ile ilgili datalar birleştirilmektedir. Sonrasında ise MANTRA kriterlerince durum ortaya çıkarılıp gerekli tedbirler alınmaktadır.
İş Güvenliğinde Ergonomik Riskler
Yukarıda ergonomik risk faktörleri ve ergonomik risk değerlendirmeleri hakkında konu açıklandı. Tüm bu açıklamalar dikkate alındığında, iş güvenliğinde ergonomik risklerin önemi ortaya çıkmaktadır. Çünkü iş güvenliği yalnızca kazaları değil çalışanların sağlığını, motivasyonunu ve ruhsal durumunu da kapsamaktadır. İş güvenliğinde bu üç unsur dikkate alındığında ergonomik riskler ortadan kalkmaktadır. Ergonomik risklerin ortadan kalkması çalışanların daha verimli çalışmasını sağlamaktadır. Ayrıca çalışanların daha az sakatlanması, hastalanması veya yaralanması da iş bütünlüğünü korumaktadır.
Bu yönleriyle iş güvenliğinde ergonomik riskler tüm işyerlerinde büyük bir önemle göz önüne alınmalıdır. Uzman bir ekip ile iş birliği yaparak ergonomik riskleri en aza indirmek, çalışma verimliliğini üst düzeye çıkartmak işyerinin tercihidir. Söz konusu çalışma alanı ise küçük veya önemsiz bir sorun yoktur; her sorun karşısında gereken ehemmiyet gösterilmelidir. Ergonomi de tam olarak bunu yapmaktadır.