Yaşamımızın bir parçası olan ve günlük hayatta, çalışırken ve yaptığımız her işin içerisinde çok veya az risk bulunmaktadır. Tehlike ve risk arasında oldukça ince bir çizgi vardır. Fakat tehlikenin olduğu her yerde risk de bulunmaktadır. Tehlike ve risk kavramları iş sağlığı ve güvenliği kapsamında detaylı olarak incelenmelidir.
TS 18001 yönetim sistemi işçi sağlığı ve iş güvenliği standartlarına göre tehlike, çalışma ve iş yeri ortamında herhangi bir durumun çalışana zarar verme potansiyelinin bulunmasıdır. Oysa risk ise yaşanan tehlikeden ortaya çıkabilecek zarara uğrama ihtimalidir. Sonuç olarak risk ortaya çıktığında bir yaralanma, kayıp ya da ortada zararlı bir sonuç muhakkak var olacaktır.
Ayrıca risk her zaman tehlikenin yanında bir olasılık olarak kalacaktır. Daha soyuttur ve hissedilebilir bir durumu ifade eder. Herhangi bir yükseklikten düşme, işyerinde yangın çıkması ve elektrik çarpması gibi tehlikenin ortaya çıkardığı birtakım sonuçları ifade eder. Bu durumda tehlike somuttur ve gözle görülebilir.
Bir yüksekten düşme durumu olduysa tehlikeyi yükseklik dolayısıyla çıkılan yükseklikte bir korkuluk ve koruma olmaması olarak ifade edebiliriz. İş yerinde yangın çıktıysa tehlikeyi ateş dolayısıyla kırık fiş ya da prizler olarak tanımlayabiliriz. Aslında iş sağlığı ve güvenliği söz konusu olduğunda tehlike ve risk kavramları sıklıkla birlikte kullanılır.
İçindekiler
Korunma ve Önleme
İş sağlığı ve güvenliği söz konusu olduğunda tehlike ve risklerin önüne geçebilmek adına bazı korunma ve önleme koşullarının uygulanması gerekir. Böylece kişiler riskli ve tehlikeli durumlardan korunacaktır. Önleme kavramını henüz tehlike gerçekleşmeden engel olmak ve önüne gelmek olarak tanımlayabiliriz. Meydana gelebilecek her türlü tehlikenin veya sağlığa zararlı herhangi bir durumun henüz gerçekleşmeden önlenmesi ideal ve iyi bir işyeri için ortam oluşturmaktadır.
Bir işyerinin öncelikli hedefi her zaman çalışanların başına gelebilecek tüm riskleri önlemek ve tehlikelere karşı korumaktır. Tehlike ve risk kavramları işyerleri tarafından dikkatlice incelenerek ve doğru anlaşılarak koruma ve önleme daha doğru ve sistematik bir şekilde gerçekleştirilebilir. Bir iş yerinin, iş sağlığı ve güvenliği kapsamında tehlike ve riskleri doğru belirleyip azaltası önemlidir. Böylece iş kazaları, meslek hastalıkları ve herhangi bir olumsuz durum engellenecektir.
Korunma
Günümüzün çoğunu işyerinde ve çalıştığımız alanlarda geçirmekteyiz. Hal böyle olunca bu ortamlarda ortaya çıkabilecek herhangi bir tehlike ve risk durumlarının önlenmesinin yanında korunma çalışmaları da oldukça değerli bir hal alıyor.
Korunma durumunu, çalışılan ortamdaki herhangi tehlike ve risk kavramları kapsamında olan durumlara karşı tanımlayabiliriz. Bu durumlar denetim altında bulunmak, savunmak ve tam anlamıyla müdafaa etmek olarak sıralanabilir. Burada amaç gerekli olan sağlık ve güvenlik önlemlerinin alınarak uygulanması ve hayata geçirilmesidir.
Her ne kadar tehlikeli olay gerçekleştikten sonra ortaya çıkan bir kavram gibi algılanıyor olsa da korunma henüz tehlikenin ortaya çıkmadığı durumlarda da uygulanması gereken bir standarttır. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 155 sayılı sözleşmesi ile ulusal ve işyeri düzeyinde korunma politikaları oluşturulmuştur. Bu korunma politikalarını aşağıdaki gibi açıklayalım:
- Her üye iş güvenliği ve sağlığı düzenli olarak incelenerek ulusal bir politika geliştirecektir.
- Bu politikaların tüm amacı tehlike ve riskleri anlayarak asgari düzeye indirip önlemektir.
- Ortaya çıkan tehlike, risk ve sorunların çözümü adına yöntemler geliştirilip sonuçları düzenli olarak değerlendirilmelidir.
- İşyerlerinde kullanılan makine ve diğer teçhizatların güvenlik açısından riskli olmaması sağlanmalıdır.
- Bu politikalar söz konusu olduğunda işverenlerin birtakım görevleri olmaktadır. Tehlike ve risk kavramları kapsamında gerekli önlemleri alarak çalışanların detaylı bir şekilde bilgilendirilmesi ve gerekli denetimlerin yapılması gereklidir.
Korunma Aşamaları
Korunma çalışmaları işyerleri ve çalışılan alanlar için risklerin sıfıra indirgenmesi adına yapılması gereken tüm çalışmaları kapsamaktadır. Tüm tehlikeli ve risk içeren durumlara karşı tehlikeleri ortadan kaldırarak risklere karşı korunma aşamaları mevcuttur. Bu aşamalar;
- Örgütlenme,
- Kaza nedenlerinin belirlenerek gerçeklerin saptanması,
- Kaza analizinin yapılması,
- Tehlike ve riskleri önlemek ve önleyici seçimler yapmak,
- Tehlike ve risk kavramları içerisinde yer alan durumlarına karşı koruma olarak ifade edilir.
Korunma Yöntemleri
İşyerlerinde çeşitli nedenlerden kaynaklanın problemlerin çözümü kadar ortaya çıkan tehlike ve risklerin önlenemediği durumlarda etkin bir şekilde korunmak için bazı yöntem ve politikalar bulunmaktadır. Ayrıca sistemli bir şekilde bu aşamaların tüm tehlike ve riskleri sıfıra indirmek için uygulanması gereklidir. Bununla birlikte korunma yöntemleri aşağıdaki gibidir:
- Tehlikenin kaynağına yönelik koruma uygulamaları: İşyeri ve çalışanın bulunduğu yerdeki tüm tehlike ve riskin ortaya çıkabileceği tüm kaynakların ortadan kaldırılmasıdır. Örnek olarak patlama ve yangın gibi riskleri önlemek için fiş ve prizler, gaz tüplerinin valflerinin olmaması önemlidir. Sonuç olarak bunların direkt ortadan kaldırılması tehlikenin kaynağını engellenip riskin ortadan kalkmasını sağlar.
- Ortama yönelik koruma uygulamaları: Tehlike ve risk kavramları içerisinde yer alan durumlara yol açabilecek tüm kaynakların ortamdan kaldırılmasıdır. Burada problem çözülemiyorsa, kaynağın tamamıyla ortadan kaldırılarak risk olasılığı sıfıra indirgenmeye çalışılır.
- Kişiye yönelik koruma uygulamaları: Çalışan kişilere yapılacak işe uygun olarak ve oluşabilecek tüm tehlike ve risklere karşı gerekli eğitimlerin verilmesidir. Ayrıca çalışan koruyucu donanım ve giysiler kullanarak kendisini tüm risklere karşı koruyabilmelidir. Burada amaç çalışan kişinin bilinçlenmesi, gerekli olan durumlarda denetimde bulunması, olası riskleri görebilmesi ve en önemlisi bu risklere karşı zamanında kendini koruma altına alarak olumsuz durumları bertaraf etmesidir.
Tehlike Kaynakları
Söz konusu iş güvenliği ve çalışmaları olduğunda temel amaç tüm çalışan ve işçilerin toplu bir biçimde tehlike ve risk kavramları içeren tüm durumlardan korunması amaçlanmaktadır. Bu amaçla ilk olarak yapılacak şeylerden bir tanesi de tehlike kaynaklarının belirlenerek risklerin ortadan kaldırılmasının gerekliliğidir.
İş kazalarının ana nedenlerini ise tehlikeli durumlar ve tehlikeli davranışlar oluşturmaktadır. Tüm tehlikeli durumların bir araya gelerek riskleri açığa çıkardığını gözlemlemek mümkündür. Çalışma alanında ve işyerlerinde tehlike kaynakları;
- Üretim aşamasında kullanılan yöntemler,
- İş ekipmanları ve kullanılan tüm teçhizatlar,
- Çalışma esnasında kullanılan tüm el aletleri,
- Çalışılan kimyasal maddeler,
- Elektrik ve elektrik ile ilgili tüm ekipmanlar ve aletler,
- Çalışılan ortamın fiziksel durumu,
- İşyeri dışındaki yakın alanlar,
- İşin niteliğine göre değişebilen yanıcı madde kullanımı olarak sıralanabilir.
İşyerinde kullanılan tüm ekipman ve teçhizatlar bir tehlike kaynağı olarak görülebilir. Yalnızca ekipmanlardan değil çalışanların dikkatsiz ve uygunsuz davranışlarını da tehlike kaynağı olarak adlandırabiliriz. Bu durumda tehlike ve risk kavramları belirlenerek bir yer için tehlike sonrası riski getiren tüm durumların dikkatli bir şekilde belirlenerek ne gibi sonuçlara yol açacağı bilinmelidir.
Kaynağında Korunma
İş sağlığı ve güvenliği kapsamında öncelikli olarak tehlike ve risklerin ortaya çıkmasını önlemek gerekir. Fakat önlemediği durumlarda tüm bu risklerden korunmanın önemi oldukça mühimdir. Korunma yöntemleri içerisinde kaynağında korunma uygulamaları çalışılan alanda tüm riskleri kapsamakta ve korumanın maksimum olarak gerçekleşmesini sağlamaktadır. İki temel nedenden dolayı ortaya çıkan tehlike ve risk durumları bulunmaktadır. Ortaya çıkan tehlikeli durum ve bu durum karşısında tehlikeli davranışlarda bulunmaktır.
Kaynağında koruma uygulamaları altında alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği önlemleri;
- İşyerlerinin tehlike ve riskleri barındırmaması adına uygun planlama ile oluşturulması,
- Kullanılan makinelerin sağlıklı ve korunaklı teknoloji uygulanması,
- Zararlı maddelerin kullanımının en aza indirgenmesi,
- Kapalı çalışma metotları ile çalışılması,
- Gerekli durumlarda tecrit tedbirleri alınması,
- Tüm makine, ekipman ve teçhizatların temizliği ve bakımının yapılmış olması,
- Ortam analizinin detaylı bir şekilde yapılması olarak ifade edilir.
Koruma hiyerarşisi dikkate alındığında güvenliği ihlal eden tüm problemlerin tespit edilmesi ve güvenli olan ile değiştirilmesi oldukça önemlidir. Tehlikeli durumları ve zararlı maddeleri daha az tehlike ve zararlı olana ikame etmek gereklidir. Tehlike ve risk kavramları dikkate alındığında riske dönüşen her tehlike bir diğer alternatif ile değiştirilmelidir. Son olarak makine ve ekipmanlarla çalışan kişilerin makine koruyucuları takarak herhangi bir fiziksel riske karşı koruma oluşturması oldukça önemlidir.
Bu durumda kaynağından koruma uygulamalarını dört farklı şekilde maddelere ayırırsak;
- Bertaraf etme,
- İkame etme (Yerine Koyma),
- Makine koruyucuları,
- Teknik tedbirler olarak sıralayabiliriz.
Bertaraf Etme
Ortaya çıkan tüm tehlike durumları ve riskleri yok etmek ve ortadan kaldırmak için yapılan her şeydir. Bir kaynaktan koruma yöntemidir ve tam anlamıyla riskleri ortadan kaldırmayı hedefler. Kullanılan makinelerin manuel olarak kullanılması bir risk sebebidir. Bu nedenle bu makinelerin daha yüksek teknolojili ve otomasyon ile çalışması risklerin bertaraf edilmesini sağlar.
İkame Etme (Yerine Koyma)
Yer değiştirme ve yerine koyma olarak da bilinen ikame etme risklerin bertaraf edilip yok edilemediği durumlarda risk taşıyan maddelerin ve makinelerin daha az risk içeren madde ve makineler ile değiştirilmesi sürecidir. Tehlike ve risk kavramları incelendiğinde bir işyerinde çalışanların çeşitli tehlikeler karşısında bazı risklere maruz kaldığı görülmektedir.
Gürültüsü oldukça yüksek makineler duyma açısından bir risk oluşturmaktadır. Bu durumda işletme makinelerini tamamen sessiz çalıştıramaz. Bunun için işveren gürültü önleyici birtakım önlemler almalıdır. Eğer bu mümkün değilse daha az gürültü çıkaran başka bir makine satın almalıdır.
Makine Koruyucuları
İşyerleri ve çalışılan ortamlar tehlike ve risklere karşı oldukça açık alanlar olabilmektedir. İşletme ortaya çıkan kazaları önlemelidir. Ayrıca işletme bu önlemleri henüz tehlike aşamasında yaparsa, bu kolay bir süreçtir. Bu nedenle işletme sorumluları öncelikle çalışılan yerde tehlike ve risk kavramları hakkında plan yapmalıdır. Ardından sorumlular problem ve sorun çıkaran her durumu detaylı bir şekilde belirlemelidir.
Bu risklerden bir tanesi de makine ve teçhizat kullanımındaki risklerdir. Bu nedenle herhangi bir güç kaynağından aldıkları hareket ile çalışan tüm makine ve ekipmanlar için bir koruma donanımı bulundurulmalıdır. Aksi takdirde çalışılan her makineyi bir tehlike kaynağı olarak belirtmek mümkündür.
Bu arada ortaya çıkan bazı riskleri sıralayalım. Makineden parça ve talaş fırlaması bir risktir. Ayrıca işçinin hareketli parçalara organ kaptırması riske bir örnektir. Bu arada elektrik akımından doğan tüm riskler için koruyucu aparatlar bulunmaktadır. Makine koruyucu tam olarak iş kazası ve meslek hastalıkları adına bir koruma sağlar.
Asıl amaç burada çalışan kişinin tüm risklerden korunması ve risklerin bertaraf edilmesidir. Bu durum kaynaktan koruma uygulamaları kapsamında değerlendirilmektedir. Bu uygulamada, işletme tehlike ve riskin kaynağına inmelidir. Böylece ortaya çıkan her türlü problem henüz çıkmadan çözülmelidir.
Ortama Yönelik Koruma
Ortama yönelik koruma uygulamalarında tehlike kaynakları ortadan kaldırılamıyor ise çalışma ortamından tamamen alınıp izole edilmesi gerekir. Ayrıca ortamdaki tüm tehlike ve risk kavramları detaylı bir şekilde belirlenip bu gibi durumların ve davranışların önlenmesini amaçlar. Bu durumda alınacak birkaç önlem bulunmaktadır.
İlk olarak işletmenin alacağı mühendislik önlemlerini;
- Otomasyon,
- Ayırma(tecrit),
- Bertaraf etme(Uzaklaştırma),
- Ergonomik yaklaşımlar,
- Havalandırma,
- Aydınlatma olarak sıralarız.
İkinci olarak ise idari önlemler ile ortama yönelik bir koruma gerçekleşmesidir. Durum mühendislik önlemleri ile karşılaştırıldığında, idari önlemler işverenin sorumlulukları ve çalışanın bilinçlenmesine yöneliktir. İşverenin ortama yönelik sağlaması gereken koruma önlemleri aşağıdaki gibidir:
- Çalışma sürelerinin düzenlenerek uygun hale getirmelidir.
- İşyerindeki düzenin sağlamalıdır.
- Çalışanları iş güvenliği hakkında eğitim vermelidir.
- İşletme, tehlike oluşturan makine ve ekipmanlara düzenli olarak bakım ve onarım sağlamalıdır.
- Tehlike ve risk kavramları ile sınırlar çizilerek ve iç – dış denetlemeler ile riskleri sıfıra indirgemelidir.
- Ortamı gözetleyip kontrol altında tutmalıdır.
- Gerekli görülen durumlarda risk oluşturan ve dikkat etmeyen çalışanlara disiplin cezaları vererek caydırmalıdır.
- Riskli bölgeleri işaretleme ve sınırlama koymalıdır.
- Tehlike oluşturan tüm yer ve ortamlarda uyarı levhaları bulundurmalıdır.
Önleme
İşletmedeki sorumlular, çalışılan ortamda çıkan tüm tehlike ve risklere karşı tedbir almalıdır. Ayrıca iş sağlığı ve güvenliğini tam anlamıyla sağlamalıdır. Bunun için işletmedeki sorumlular riskleri ortadan kaldırmak için birtakım önlemler almalıdır. Önlemenin sözlük tanımına bakacak olursak bir şeyin olmadan ve yapılmadan önce engellenmesi olduğunu görmekteyiz. Bu durumda ortaya çıkan riskleri durdurma ve tehlikeyi önlemek için henüz risk açığa çıkmadan tedbirlerin alınması gereklidir. Tehlike ve risk kavramları belirlenerek olası riskleri önleme çalışmaları içerisinde;
- Güvenli bir işyeri ve ortamın olması,
- Kullanılan tüm maddelerin ve malzemelerin güvenli olması,
- Uygun koruyucu maddeler ve makine korumalarının bulunması,
- Düzenli olarak denetim ve gözetim altında olunması,
- Kullanılan makinelerin güvenli olması,
- Uygun çalışma ortamının yaratılması,
- İşin niteliğine uygun personel ve işçi seçimi,
- Çalışanların eğitim ve yol gösterme ile duruma ayak uydurması,
- İşletme tehlike ve risk kavramları sınırlarını belirlemelidir. Ayrıca bu konuda çalışan ve işçilerini bilinçlendirmelidir.
Ayırmak (Tecrit Etme)
Tecrit etme işyeri ve çalışılan ortamda tehlikeli bulunan her alanın diğer çalışma bölgelerinden ayrılarak izole edilmesidir. Yalnızca çalışılan ortam değil hammadde, ekipman ve makinelerinde risk oluşturduğu tüm durumlar diğerlerinden ayrılarak toplanmalıdır. Bir diğer durum ise bazı işçiler kirli havaya maruz kalarak çalışır. Bu durumda işletme, bu işçileri diğerlerinden ayırmalıdır. Başka bir deyişle işletme bu işçilerin gerekli ekipmanlar ile çalışmasını sağlamalıdır.
Bu durumda işletmedeki sorumlular risk oluşturan yerde çalışan kişilerin kişisel olarak güvenliğini sağlar. Ayrıca sorumlular bu işçileri diğer çalışanlardan tecrit edilerek iki tarafı güvenli yerde tutar. Kısacası işletme riskli tüm durumları ortadan kaldırır. Burada önemli olan sorumlu kişilerin tehlike ve risk kavramları konusunda doğru bir şekilde davranmasıdır.
Ayrıca işletme tecrit bölgesinde çalışanların güvenliğinden sorumlu olduğunu unutmamalıdır. Sonuç olarak tehlike içeren durumlarla risk içeren durumların aynı şeyler olmadığını bilmeliyiz. Bu yüzden risk içeren her türlü duruma karşı önce önlem almalıyız. Daha sonra tecrit etme durumunu gerçekleştirmeliyiz.
Havalandırma
Yetersiz havalandırma durumu, tehlikenin kaynağına yönelik bir durumdur. Bu durumda çalışılan ortamdaki yeterli havalandırma tehlike ve risklerin önleme ve engellenmesinde oldukça mühim bir yere sahiptir. Ortamdaki havanın düzenli olarak temiz hava ile değiştirilmesi gereklidir.
Özellikle işçiler kapalı ortamda çalışıyorsa dikkat etmelidir. Ayrıca işçiler makineler ile çalışıyorsa ve toz yapan hammadde kullanıyorlarsa havalandırma önemlidir. Başka bir deyişle işletme doğru havalandırma yapmalıdır. Bunu yapmazsa çalışanlar büyük sağlık problemleri yaşar. Özellikle işletme ortamda kaç kişinin bulunduğuna dikkat etmelidir. Böylece kişi başına düşen hava miktarını artırmalıdır. Sonuç olarak işletme bu tedbirle riskli durumların önüne geçmektedir.
Kişiye Yönelik Koruma Uygulamaları
Kişiye yönelik bir koruma durumu mevcutsa kişisel olarak çalışanların sağlık ve güvenliğinden sorumlu olunduğu unutulmamalıdır. Tehlike ve risk kavramları işyerleri tarafından detaylı bir şekilde belirlenip özellikle tehlike kaynağının yok edilemediği ve ortamdan kaldırılamadığı durumlarda kişiye yönelik koruma uygulamaları gerçekleşmektedir. Peki, nedir bu koruma uygulamaları;
- İşe uygun işçi ve çalışan seçimi,
- Çalışanların alacağı düzenli eğitim ve denetim,
- Düzenli olarak çalışanlara yapılan sağlık kontrolleri,
- Rehabilitasyon çalışmaları,
- İşletme sorumluları, çalışanları tüm tehlike ve riskli durumlardan bertaraf etmelidir. Bunun için çalışanlar kişisel koruyucular ile risklerden korunmalıdır.
İş Kazası ve Meslek Hastalıkları Nasıl Önlenebilir?
Her türlü iş kazası ve meslek hastalıkları çalışma sürecinde olur. Bu duruma karşı işletme birtakım önlem ve koruma tedbirleri almalıdır. Kısacası işletmedeki ekip tehlike ve riskleri bertaraf etmek ve ortadan kaldırmak için çalışmalıdır. Bu arada çalışan kişilerin herhangi bir tehlikeli durumdan kaçınması ve risk içerisinde olmaması gerekir. Bunun için bazı önlemleri ve faaliyetleri sıralayalım:
- İşletme çalışılan alanda risk kontrolü yapmalıdır. Ayrıca olası tüm tehlike ve riskleri belirleyerek gerekli önlemleri almalıdır.
- Çalışanların kişisel olarak koruyucu donanım kullanmaları birçok iş kazasının önüne geçebilmektedir.
- Çalışanlar makine ve teçhizat kullanımı sırasında bıçak, testere kullanımına dikkat etmelidir. Başka bir deyişle çalışanlar, keskin ve yaralama durumlarına açık aletleri kullanırken dikkatli olmalıdır. Şimdi bu koşullara uygun tehlike ve risk kavramları için örnek verelim. Buna göre keskin bir bıçak tehlike demektir. Bunun sonucunda ortaya çıkacak her durumu risk durumunun içerisinde değerlendirmemiz gerekir. Ayrıca işletme risk durumunu makine koruyucuları ile kolay bir şekilde önlemelidir.
- İşveren işin niteliğine uygun işçi seçimi yapmalıdır. Ayrıca işçi gerekli eğitimleri alarak iş için uygun halde işe başlamalıdır.
- Uykusuz ve hasta bir şekilde çalışılması kişiyi iş kazalarına oldukça açık hale getirecektir.
- Çalışma ortamının pis olması ve havalandırmanın yeterli çalışmadığı durumları denetlemek ve raporlayarak durumun düzeltilmesi gereklidir.
Çalışma süreci boyunca tehlike ve risk her zaman var olacak bir durumdur. Fakat bu durumun engellenmesi ise alınacak önlemler ile doğru orantılıdır. İşletmedeki ekip tehlike ve risk kavramları içeren tüm durumları detaylı şekilde belirlemelidir. Buna yönelik önlemler almalıdır. Sonuçta hem işveren hem de çalışanlar bu önlemler sayesinde kolay bir süreç içinde çalışırlar.